Памяткі

 СКЛОНЫ

склон	слова - памочнік	склонавае пытанне	сэнсавае пытанне	прыназоўнікі	па - руску
НАЗОЎНЫ	ёсць	хто?   што?			Именительный
РОДНЫ	няма	каго?   чаго?	адкуль? куды? дзе?	без, у, ад, да, для, з, з – пад, замест, супраць, акрамя, з – за, каля, вакол	Родительный
ДАВАЛЬНЫ	даю	каму?   чаму?	куды? дзе?	к, па, да, насустрач	Дательный
ВІНАВАЛЬНЫ	бачу	каго?   што?	куды? дзе?	на, пра, праз, паўз, скрозь, цераз, за, пад, з, у, па, пра	Винительный
ТВОРНЫ	любуюся	кім?   чым?	куды? дзе?	над, за, пад, перад, з, паміж	Творительный
МЕСНЫ	гавару	аб кім? аб чым ?	дзе?	у, аб, па, на, пры	Предложный

Правапіс канчаткаў назоўнікаў першага скланення ў адзіночным ліку

Да першага скланення адносяцца назоўнікіжаночага роду з канчаткам –а, -я: кропля, Радзіма, парта, доля. Склонавыя канчаткі гэтых назоўнікаў залежаць ад характару асновы і націску.

Аснова можа заканчвацца на  

цвёрды	зацвярдзелы	г,к, х	мяккі
вада, школа, хата	мяжа, шаша, кара	нага, рука, страха	ралля, пожня, зямля

У давальным і месным склонах назоўнікі маюць аднолькавыя канчаткі

-е	·        пры аснове на цвёрды:вадзе, школе, хаце, у  вадзе,  у школе,  у хаце. ·        пры асновке на г,х, якія  чаргуюцца з  з,с: назе, страсе, на назе, на страсе
-ы	·        пры зацвярдзелай аснове: мяжы, шашы, кары,  на мяжы, на шашы,  на кары. ·        Пры аснове на к, што чаргуецца з ц і нацмск падае толькі на аснову: рэчцы, лыжцы,  на рэчцы, у лыжцы.
-і	толькі  пры мяккай аснове: раллі, пожні, зямлі,  на раллі, на пожні, на  зямлі.
-э	толькі пры аснове на к, якое чаргуецца з ц, і націск падае на канчатак: мука – муцэ, у муцэ; шчака – шчацэ, на          шчацэ; дачка – дачцэ, аб дачцэ.

У творным склоне могуць ужывацца канчаткі

-ой (-ою), -ёй (-ёю)	пад націскам:   зямлёй (ёю), страхой (ою), дачкой (ою).
-ай (-аю), -яй (-яю)	не пад націскам:   рэчкай (аю), песняй (яю), пожняй (яю).

Правапіс канчаткаў назоўнікаў другога скланення ў родным склоне адзіночнага ліку

Да другога скланення адносяцца:

1. Назоўнікі мужчынскага роду з нулявым канчаткам у назоўным склоне адзіночнага ліку: край, воцат, цукар, агонь, Алесь, Іван.

2. Назоўнікі тыпу: Пятро, Дняпро.

3. Назоўнікі на –а з ацэначнымі суфіксамі –іск-а(-ыск-а), -ішч-а: агніска, вятрыска, гарадзішча.

4. Назоўнікі ніякага род, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку заканчваюцца на –о(-ё), -а, -е: вядро, рыззё, мора, поле.

5. Пяць назоўнікаў на –мя: семя, вымя, полымя, бярэмя, імя.

Правапіс канчаткаў назоўнікаў у родным склоне

З канчаткам –а(-я) ўжываюцца:

·        назоўнікі з суфіксам –ок: беражок –беражка, лясок – ляска, садок –садка, вяршок – вяршка, лужок – лужка.

·        назоўнікі, якія абазначаюць:

1.  Асоб і істот: чалавека, ката, вераб’я, асла, брыгадзіра.

2. Канкрэтныя прадметы рэчаіснасці, якія паддаюцца лічэнню, або іх часткі: памідора, аўтобуса, стала, пня, каўняра.

3. Органы і часткі цела чалавека, жывёлы: носа, ілба, рога, хваста, рота, языка. Выключэнне: твару.

4. Пэўныя прамежкі часу, меры даўжыні, плошчы, вагі, аб’ёму, грашовыя адзінкі: года, сеанса, панядзелка, чэрвеня, кіламетра, рубля, долара, літра, тыдня.Выключэнне: веку, ранку, абеду; згоду ў гол, без году тыдзень.

5. Навуковыя ці тэхнічныя тэрміны або канкрэтныя  паняцці: дзейніка, дзеяслова, прыназоўніка, сюжэта, твора, сінуса, ромба.

6. Грамадскія арганізацыі, прадпрыемствы, установы, вайсковыя падраздзяленні: ліцэя, універсітэта, прафсаюза, завода, узвода, штаба.

7. Назвы танцаў, народных і спартыўных гульняў, картачных гульняў: крыжачка, футбола, тэніса, покера, брыджа.

8. Геаграфічныя і астранамічныя паняцці, населеныя пункты і мясцовасці: горада, Мінска, хутара, узгорка, мыса, Везувія.

З канчаткам –у(-ю) ўжываюцца:

1.Назоўнікі, якія абазначаюць:

·        абстрактна-разумовыя паняцці, адцягненыя якасці, прыметы,а таксама апрадмечаныя дзеянні, працэсы, стан, розныя адчуванні, пачуцці: вопыту, болю, характару, ад’езду, кашлю, болю, падвозу, голаду, жалю, смутку, колеру, поспеху, ідэалу;

·        напрамкі ў прасторы, месца, форіу, памер, а таксама неакрэсленыя прамежкі часу: шляху, краю, схілу, мінімуму, моманту, але: ПОЎДНЯ;

·         грамадскія фармацыі, сацыяльна-палітычныя і навуковыя плыні, навуковыя тэорыі: класіцызму, сацыялізму, атэізму;

·        з’явы прыроды, стыхійныя падзеі, бедствы: марозу, прыліву, ветру, пажару, галалёду;

·        розныя захворванні: апендыцыту, тыфу, радыкуліту, грыпу;

·        розныя падзеі  ў грамадскім жыцці: фестывалю, кірмашу.

2. Рэчыўныя назоўнікі, якія абазначаюць:

·        розныя рэчывы, масу, матэрыялы хімічныя элементы і злучэнні, лякарствы, некаторыя віды ежы: бензіну, клею, халадніку, пеніцыліны, квасу, натрыю, цукру, але: АЎСА, ХЛЕБА.

3. Зборныя назоўнікі: лесу, інвентару, тыражу, фальклору, люду.

ПАМЯТАЙ!

Некаторыя назоўнікі могуць ужывацца з паралельнымі канчаткамі –а(-я), -у(-ю). Гэта залежыць ад значэння назоўніка, якое ён набывае ў канкрэтным кантэксце: Ля дома (будынка) старшыні стаяла машына. Алесь атрымаў пісьмо з дому (сям’і, родных). Сустрэцца каля ясеня (канкрэтны прадмет) і стул з ясеню (матэрыял); алмаза (каштоўны камень) - алмазу (мінерал), бастона (танец) – бастону (тканіна), вывада (провад або прыстасаванне для сувязі са знешнім асяроддзем) – вуваду (суджэнне), закона  (дакумент) – закону (правіла), пейзажа (жанр жывапісу) – пейзажу (краявід), інструмента (прадет) – інструменту(сукупнасць прадметаў).

Правапіс канчаткаў назоўнікаў другога скланення ў месным склоне адзіночнага ліку

-е	·        усе асабовыя (у тым ліку і ўласныя назвы)  і неасабовыя назоўнікі пры аснове на цвёрды:   на мосце, ілбе, у доме,     у запісе, пры сыне, гарманісце,  браце, Якубе Коласе, Максіме;   ·        усе неасабовыя назоўнікі пры аснове на г,х, якія  чаргуюцца з  з,с: у кажусе, на возе, лузе.
-ы	·        усе   неасабовыя назоўнікі пры зацвярдзелай аснове: на карандашы, сонцы, аб дажджы.
-і	·        усе   неасабовыя назоўнікі пры   аснове толькі  пры мяккай аснове:  у жыцці, полі, пакоі, на алені, агні.
-у	·        асабовыя назоўнікі з асновай на зацвярдзелы і на г,к,х : пры камандзіру, настаўнмку, геолагу, пастуху; ·        усе неасабовыя назоўнікі з асновай на к: у сшытку, пяску, на азярку; ·        агульныя і ўласныя назоўнікі з асновай на г,х,  калі яны не змяняюцца на з,с: жаху, подыху, подзвігу (абстрактныя паняцці); тварагу, мозгу, пуху (рэчыўныя паняцці); Алегу, Цімоху, Бугу (уласныя назвы);мітынгу, дыялогу, штрыху (назоўнікі іншамоўнага паходжання); ·        назоўнікі ва ўстойлівых спалучэннях: на хаду, на ляту, на віду, з разбегу, жыць у ладу. ·        назоўнік пост: стаяць на пасту
-ю	·        асабовыя назоўнікі з асновай на мяккі зычны: пры герою, Міхасю, Мікалаю.
-э	·        некаторыя назоўнікі ніякага роду з націскам на канчатку: малако – у малацэ; ·        назоўнік двор: сустрэліся на двары (участак каля дома) – спявалі на дварэ (на вуліцы).

Правапіс канчаткаў назоўнікаў першага скланення ў адзіночным ліку

Да першага скланення адносяцца назоўнікіжаночага роду з канчаткам –а, -я: кропля, Радзіма, парта, доля. Склонавыя канчаткі гэтых назоўнікаў залежаць ад характару асновы і націску.

Аснова можа заканчвацца на  

цвёрды	зацвярдзелы	г,к, х	мяккі
вада, школа, хата	мяжа, шаша, кара	нага, рука, страха	ралля, пожня, зямля

У давальным і месным склонах назоўнікі маюць аднолькавыя канчаткі

-е	·        пры аснове на цвёрды: вадзе, школе, хаце, у  вадзе,  у школе,  у хаце. ·        пры асновке на г,х, якія  чаргуюцца з  з, с: назе, страсе, на назе, на страсе
-ы	·        пры зацвярдзелай аснове: мяжы, шашы, кары,  на мяжы, на шашы,  на кары. ·        Пры аснове на к, што чаргуецца з ц і націск падае толькі на аснову: рэчцы, лыжцы,  на рэчцы, у лыжцы.
-і	толькі  пры мяккай аснове: раллі, пожні, зямлі,  на раллі, на пожні, на  зямлі.
-э	толькі пры аснове на к, якое чаргуецца з ц, і націск падае на канчатак: мука – муцэ, у муцэ; шчака – шчацэ, на          шчацэ; дачка – дачцэ, аб дачцэ.

У творным склоне могуць ужывацца канчаткі

-ой (-ою), -ёй (-ёю)	пад націскам:   зямлёй (ёю), страхой (ою), дачкой (ою).
-ай (-аю), -яй (-яю)	не пад націскам:   рэчкай (аю), песняй (яю), пожняй (яю).

Правапіс канчаткаў назоўнікаў другога скланення ў родным склоне адзіночнага ліку

Да другога скланення адносяцца:

1. Назоўнікі мужчынскага роду з нулявым канчаткам у назоўным склоне адзіночнага ліку: край, воцат, цукар, агонь, Алесь, Іван.

2. Назоўнікі тыпу: Пятро, Дняпро.

3. Назоўнікі на –а з ацэначнымі суфіксамі –іск-а(-ыск-а), -ішч-а: агніска, вятрыска, гарадзішча.

4. Назоўнікі ніякага род, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку заканчваюцца на –о(-ё), -а, -е: вядро, рыззё, мора, поле.

5. Пяць назоўнікаў на –мя: семя, вымя, полымя, бярэмя, імя.

Правапіс канчаткаў назоўнікаў у родным склоне

З канчаткам –а(-я) ўжываюцца:

·        назоўнікі з суфіксам –ок: беражок –беражка, лясок – ляска, садок –садка, вяршок – вяршка, лужок – лужка.

·        назоўнікі, якія абазначаюць:

1.  Асоб і істот: чалавека, ката, вераб’я, асла, брыгадзіра.

2. Канкрэтныя прадметы рэчаіснасці, якія паддаюцца лічэнню, або іх часткі: памідора, аўтобуса, стала, пня, каўняра.

3. Органы і часткі цела чалавека, жывёлы: носа, ілба, рога, хваста, рота, языка. Выключэнне: твару.

4. Пэўныя прамежкі часу, меры даўжыні, плошчы, вагі, аб’ёму, грашовыя адзінкі: года, сеанса, панядзелка, чэрвеня, кіламетра,                                                                                            рубля, долара, літра, тыдня.Выключэнне: веку, ранку, абеду; з году ў год, без году тыдзень.

5. Навуковыя ці тэхнічныя тэрміны або канкрэтныя  паняцці: дзейніка, дзеяслова, прыназоўніка, сюжэта, твора, сінуса, ромба.

6. Грамадскія арганізацыі, прадпрыемствы, установы, вайсковыя падраздзяленні: ліцэя, універсітэта, прафсаюза, завода, узвода, штаба.

7. Назвы танцаў, народных і спартыўных гульняў, картачных гульняў: крыжачка, футбола, тэніса, покера, брыджа.

8. Геаграфічныя і астранамічныя паняцці, населеныя пункты і мясцовасці: горада, Мінска, хутара, узгорка, мыса, Везувія.

З канчаткам –у(-ю) ўжываюцца:

1.Назоўнікі, якія абазначаюць:

·        абстрактна-разумовыя паняцці, адцягненыя якасці, прыметы,а таксама апрадмечаныя дзеянні, працэсы, стан, розныя адчуванні, пачуцці: вопыту, болю, характару, ад’езду, кашлю, болю, падвозу, голаду, жалю, смутку, колеру, поспеху, ідэалу;

·        напрамкі ў прасторы, месца, форіу, памер, а таксама неакрэсленыя прамежкі часу: шляху, краю, схілу, мінімуму, моманту, але: ПОЎДНЯ;

·         грамадскія фармацыі, сацыяльна-палітычныя і навуковыя плыні, навуковыя тэорыі: класіцызму, сацыялізму, атэізму;

·        з’явы прыроды, стыхійныя падзеі, бедствы: марозу, прыліву, ветру, пажару, галалёду;

·        розныя захворванні: апендыцыту, тыфу, радыкуліту, грыпу;

·        розныя падзеі  ў грамадскім жыцці: фестывалю, кірмашу.

2. Рэчыўныя назоўнікі, якія абазначаюць:

·        розныя рэчывы, масу, матэрыялы хімічныя элементы і злучэнні, лякарствы, некаторыя віды ежы: бензіну, клею, халадніку, пеніцыліны, квасу, натрыю, цукру, але: АЎСА, ХЛЕБА.

3. Зборныя назоўнікі: лесу, інвентару, тыражу, фальклору, люду.

ПАМЯТАЙ!

Некаторыя назоўнікі могуць ужывацца з паралельнымі канчаткамі –а(-я), -у(-ю). Гэта залежыць ад значэння назоўніка, якое ён набывае ў канкрэтным кантэксце: Ля дома (будынка) старшыні стаяла машына. Алесь атрымаў пісьмо з дому (сям’і, родных). Сустрэцца каля ясеня (канкрэтны прадмет) і стул з ясеню (матэрыял); алмаза (каштоўны камень) - алмазу (мінерал), бастона (танец) – бастону (тканіна), вывада (провад або прыстасаванне для сувязі са знешнім асяроддзем) – вуваду (суджэнне), закона  (дакумент) – закону (правіла), пейзажа (жанр жывапісу) – пейзажу (краявід), інструмента (прадет) – інструменту(сукупнасць прадметаў).

Правапіс канчаткаў назоўнікаў другога скланення ў месным склоне адзіночнага ліку

-е	·        усе асабовыя (у тым ліку і ўласныя назвы)  і неасабовыя назоўнікі пры аснове на цвёрды:   на мосце, ілбе, у доме,     у запісе, пры сыне, гарманісце,  браце, Якубе Коласе, Максіме;   ·        усе неасабовыя назоўнікі пры аснове на г,х, якія  чаргуюцца з  з, с: у кажусе, на возе, лузе.
-ы	·        усе   неасабовыя назоўнікі пры зацвярдзелай аснове: на карандашы, сонцы, аб дажджы.
-і	·        усе   неасабовыя назоўнікі пры   аснове толькі  пры мяккай аснове:  у жыцці, полі, пакоі, на алені, агні.
-у	·        асабовыя назоўнікі з асновай на зацвярдзелы і на г, к, х : пры камандзіру, настаўнмку, геолагу, пастуху; ·        усе неасабовыя назоўнікі з асновай на к: у сшытку, пяску, на азярку; ·        агульныя і ўласныя назоўнікі з асновай на г, х,  калі яны не змяняюцца на з, с: жаху, подыху, подзвігу (абстрактныя паняцці); тварагу, мозгу, пуху (рэчыўныя паняцці); Алегу, Цімоху, Бугу (уласныя назвы);мітынгу, дыялогу, штрыху (назоўнікі іншамоўнага паходжання); ·        назоўнікі ва ўстойлівых спалучэннях: на хаду, на ляту, на віду, з разбегу, жыць у ладу. ·        назоўнік пост: стаяць на пасту
-ю	·        асабовыя назоўнікі з асновай на мяккі зычны: пры герою, Міхасю, Мікалаю.
-э	·        некаторыя назоўнікі ніякага роду з націскам на канчатку: малако – у малацэ; ·        назоўнік двор: сустрэліся на двары (участак каля дома) – спявалі на дварэ (на вуліцы).